Kerr de e me ås selbyggji?

Innlegg i «Dialektkassinj», skrevet på Selbumål – eller Selbudialekt

Når de bLi kraftutbygging eller bygging tå vinnjmøulnepark på ømsi plassa runjt ti lanjdi vort, så bLi de store diskusjona og demonstrasjona. De ha te og me henjda fLergång at fæLk ha vurti arrestert for de som åm kalle sivil ulydighet. Men, de e ittj unnjtak. Når e vaks opp på femtitaLi, så vart de anleggsvirksomhetj oppi Hestsprånnji og viar oppevi daL’n. Åm bygd f eks Hegsetdaminnj og tunnell uti Hestsprånnje. De vart bygd kraftlinå på kryss og tvers oppi der og utevi lannjde og te Sverige. Frå di’n vet i dag, så skull de ha vurti store demonstrasjona. De såg mi’ttj nå tå i de hele tatt. Senar vart de fLere kraftanlegg, uttja demonstrasjona som e vet tå. E ha ittj sittj nå skriveri om de ti SeLbyggja, og da e de temmele sikkert at de e sannjt som e tru. Så unnjtakje e SeLbu.

No ha de gått 60-70 år, og no ha mi haft så my «framgang» ti lanjdi og annja lanjd at mi treng mer kraft, bode her te lanjds og i Tysklannjd. Som alle vet, e de lite stemning for å bygg ut nå fLere fossa, og køuL, olje og atomkraft hi i heller tvilsom framtid. Så åm ha funnji på å sett opp vinjdmøulnå så mi kånnj kjør mer, men me el-bil, byttj ut gammeLferjennj me el-ferjå, legg el-kabla punjdi fotballgrase og ti inkjørsli, og flyg så my mi vill, me el-fLy. Da ha mi sittj store demonstrasjona utme kyst’n – for de dåe e de månge som ittj vill hå nå tå, bode lokalbefoLkning og annure, helst byfæLk. De ha virri my om de ti fjernsyni og avisåm. De ha virri’n del diskusjona ti avisåm om vindjmøulnennj som ska sættes opp i SeLbu og. De ha kommi nånj protesta. Men frå kerr te håll? Ittj så rart at de e naturvernara og turfæLk, særle byfæLk,  som ha angasjert se ti kerr gæLi di då vinjdmøulnennj e. Men innj dæm som bor lite nere, som øverbyggjinnj og særle moslittingenj og stokkfæLkje? Ittjnå brudduljå der nei.

Keffor e de sålless? Kerr de e me ås seLbyggji? Keffor e mi aless heller di narennj? E mi sløv? Dum, dumsnill? Store fredselskara? Nå kujona? Hi mi villje te samarbe? Skjønne mi di store samenhengennj? E mi viljåg te å ofre de mi hi kjært? E mi penggrisk? E mi kLokar hell di narennj? E mi ovanle fornuftåg? E mi minjder krangeLvorn hell di narennj?

No må e fill hall me dem som si at de hie vart lite heller filosofisk. Men de sist spørsmåLe kannj de kanskji vårrå grunnj te å sjå lite nerar på.

De e kanskji ittj så kjennjt i annja kretsa, men i Vikvarvi e de nok veL kjenjt at de ha virri bære så mångeles me grenjseforhålldåm bortpå Vikvarvmarkåm. Om inj les SeLbubok nr  1, så e de ittj kapittel om æLmenningenj. Der kannj innj finnj ut at de stort sittj va fredele på grenjsåm rundt Selbu. Men ittj bortpå Vikvarvmarkåm. Der ha seLbyggjinnj krangLa me haltdaLingåm om grenjsenj så lengje de finnjs skriftle dokumentasjon. De finnjs papper frå så långt atti som 1600-taLi som fortæL om ofred. De ha sanjdele og virri’n del rettssakji, og på 1800-taLi va de 2 haltdaLinga som vart bøtlagt for å ha rivvi ne i seter som nå vikvarvinga ha sett se opp bortpå KustndaLa. De va i stridsområde. Der bortpå ska de vårrå så vakkert og. A mamma fortælt at Øungarennj ha seter der i gammeL tid. Ho va me dit innj gong og fikk tåra ti øugåm når a fortælt om de. Oheldågvis vart de stort tap for vikvarvingåm sist de va rettssak, i 1959. De va kanskji ittj alldeles greittj kelless de dåe gikk for se. For i ri sea va de nånj som kviskLa inni øre mittj  at utsenjdingenj frå SeLbu som va der, visstnok ha haft de lite for artågt kvelln fære og kom se’ttj opp om mårrån, så åm kom for sennt på rettsmøte. Så da va de kanskji ittj så rart åm taft.  Om denj då historia e sannj, e de fill få som vet, kanskji inginnj i dag, for de hetje se at i fjer kånnj bLi te fem hønnå! De siste e i allfall sannjt. E ha ti me ittj scan tå’n del tå kappitli, der’n forstmester Schjøtz ha skriva ne kerr’n mennt om vikvarvingennj.

De ser ut som hennj styrt me æLmenningåm. Hennj mått ha haft nå otrule te opplevels me vikvarvingåm, om ittj haltdaLingennj ha stert opp innj, da.  No ha æLmenningenj virri ittj stridens epLe i lång ti, helt sea danskekonginj rett ettje middelaldra på’n måte rana åt se æLmenningennj, sålless at åm vart statsæLmenninga. Fære va de nok bære bygdaæLmenninga.  E kjem på’n pappa bar se my over de dåe. Hennj påsto at RoltldaL StatsæLmenning va bygdaæLmenning i utgangsponkte.  I dag e de statsæLmenning. Dennj stri’n ligg nok og uLme  denj dag i dag, ittj bære i SeLbu, men ti fLere bygdi i Norge’s lannjd. Sakja e sikkert ganske komplisert, men bygdafæLkje kånnj hå sterke meninga om de dåe, sjøuL om stridseksa kånnj vårrå lagt bort, i tråd me dagens skikk og bruk.

De finnjs mer på trykk om dennj «stridbare» natur’n åt seLbyggåm. Hennj Gerhard Schønning va inom SeLbu i 1773, nårn for runjdt i Midtnorge og skrev rapporten som hennj to me se hematt åt konga i København.   Ti rapporta e de ittj interessant kapittel der selbyggjinnj e detaljert beskriva, mest på’n artåg måte. Innj plass står de om ås:  «De ere hurtige, dristige, forvovne tildels og trættekjære; hvilket sidste de mange Processer viise, som de føre».   Javel.  De e nå i allfall artågt å låsså de. Kanskji konginj gapskratta når’n les de. Om hennj i de hele tatt les de.

SjøuL e e hæLv Vikvarving, ettje som mor mi va frå Øungrennj. Derfor va e my borti der ti oppveksta. Og Øungarennj ha, som sagt, frå gammeL ti haft setri bortpå KustndaLa. E ha allder opplevd vikvarvinga som nå krangeLfanjta, kanskji heller omvennjt. E mistenkje at de heller e haltdaLingennj som e krangeLfannjtennj. Sone stygge fakta om vikvarvingennj villa ha kommi fram når mi va på fest ettje e va konfermert, der de ittj va bære innj mannj som vart full.

Når e bodd uti  OrkdaLa og på Levanger og i By’n, så va de allder at e fikk nå intrykk tå at mi SeLbyggji vart dåle omsnakka, heller tvert i mot.  Mi va bære kjennjt for å vårrå nå otrule te hembrennara og karskdrikkara. Ja, sålless va de da for 50 år sea. Kelless de ha gått sea vet ittj e, men no ha de nå iallfall vurti pol i SeLbu, ittj dåle bære de! Og likar veg ivvi Skoginnj og neevvi LeksdaLn ha de vurti. E kjem på atti femti- og sekstitaLi, særle når tæL’n gikk om vår’n.  Da va de hurvi nerri LeksdaLa. De va kanskji derfor at mi’ttj lika bussturennj neevvi LeksdaLn, og kanskji ha mi lite dåle tru om nordtrønderennj, og kanskji språng mi og gjømt ås når mi såg innj V-bil!

No i de siste ha de virri my snakk om kommunesamenslåing utevi hele lanjde. De va i fore snakk om at SeLbu og Tydal’n skull slå se samens, kanskje ittj så domt, ettjesom de veL bor bære runnjt 5000 fæLk i hele daLføri. E ha fått de intrykkje at sæLbyggjinnj e me på de dåe. Men ittj tydaLingennj. Der må de liggje nå punnjdi. De kånnj fill ittj vårrå de at åm e reddj for å bLi offer for di store naboåm, eller at åm e reddj for at kraftpengennj dæres ska hamne lenger uti daLa? E de nå som mi seLbyggji ha gjort åm, som sittj ti åm? De ska ittj e funnjder nå mer ivvi, for e må sei at e forstår åm på’n måte.